Uwagi wstępne
Poniższy Mały Słownik Terminów Wolnomularskich jest przeznaczony głównie dla profanów (czyli osób, które nie należą do Bractwa) szukających informacji o świecie masonerii. W związku z powyższym, lista haseł jest krótka i ograniczona do spraw najważniejszych, a definicje nie wyczerpują niezwykle bogatego i wielopłaszczyznowego znaczenia opisywanych terminów. Takie ujęcie było świadomym wyborem, bowiem rolą niniejszej strony nie jest stworzenie pełnego leksykonu, a jedynie uchylenie drzwi do pełnego bogactwa świata terminologii masońskiej.
Mały Słownik Terminów Wolnomularskich
Loża masońska
Pojęcie to odnosi się do samego zgromadzenia wolnomularzy (któremu przewodniczy Czcigodny Mistrz w asyście Dozorców i Oficerów Loży), ale także do miejsca spotkań (to jest pracy). Sama Loża jest echem Świątyni Jerozolimskiej, a zrozumienie jej symboliki i stałe zgłębianie jej znaczenia stanowi jedno z podstawowych zadań masona.
Obediencja
Termin ten określa sposób organizacji grupy lóż wolnomularskich. Pojęcie obediencji wiąże się z nadawaniem tzw. patentów i ma związek z historycznymi podziałami w łonie ruchu wolnomularskiego. Z braku lepszej analogii, o obediencjach możemy myśleć jak o odłamach chrześcijaństwa, takich jak prawosławie, katolicyzm, anglikanizm, czy luteranizm. Wszystkie one należą do jednej rodziny (chrześcijaństwo), ale pomiędzy nimi występują różnego typu różnice. Należy jednak podkreślić, że jest to jedynie daleko idące uproszczenie, tym bardziej, że masoneria nie jest (i nigdy nie była) ruchem religijnym.
Największe obediencje wolnomularskie funkcjonujące w Polsce to Wielka Zjednoczona Loża Polski i Krajów Bałtyckich (wolnomularstwo liberalne, adogmatyczne i racjonalistyczne), Wielka Loża Narodowa Polski (wolnomularstwo regularne, konserwatywne), oraz Międzynarodowy Zakon Droit l’Humain.
W Polsce działają także loże związane z Wielkim Wschodem Francji, Wielką Żeńską Lożą Francji, Wielką Lożą Kultur i Duchowości, Wielką Lożą Francji oraz Wielkim Wschodem Polski.
Rytuał
Słowo to określa formalny ceremoniał, według którego pracują loże masońskie. Rytuał określa, w jaki sposób zachowują się wolnomularze, jak wyglądają ich stroje i w jaki sposób przeprowadzane są prace. Często bywa mylony z terminem ryt, choć znaczeniowo nie są one tożsame.
Więcej o rytuałach tutaj: Deska o Rytuale
Ryt
Pojęcie to związane jest przede wszystkim z punktem widzenia na wolnomularską tradycję. Jest stosunkowo późnym dodatkiem do wolnomularstwa – powstało w czasach intensywnego rozwoju masonerii w kręgach arystokratycznych. Różne ryty stanowią swego rodzaju sposób interpretacji podstawowych wartości masońskich, często też inaczej rozkładają akcenty w zakresie historycznych odniesień i korzeni.
Przykładowo, Ryt Szkocki Rektyfikowany podkreśla rycerskie tradycje masonerii, natomiast Ryt Szkocki Dawny i Uznany – tradycję rzemieślniczą. Niektóre z rytów mają charakter bardziej ezoteryczny, inne z kolei są bardzo racjonalistyczne (np. ryt Francuski Nowoczesny). Istota rytu najmocniej przejawia się w charakterze tzw. wyższych stopni. Warto dodać, że różne ryty mają różną liczbę tychże szczebli, dlatego mówienie o tym, że ktoś jest masonem najwyższego, 33. stopnia może być nieporozumieniem – taka liczba stopni jest prawdziwa jedynie w odniesieniu do Rytu Szkockiego Dawnego i Uznanego. W Rycie Memphis-Misraïm stopni jest 99 (choć współcześnie najwyższym stopniem jest 97 – stopień Wielkiego Hierofanta), we Francuskim jedynie 5 Porządków (Obediencje, które nie uznają V Porządku I-III-go Łuku od współczesnego Wielkiego Wschodu Francji praktykują jedynie do IV Porządku), a Ryt Schroedera był rytem, który w ogóle nie przewidywał tzw. stopni wyższych.
Warto także dodać, że popularność rytów zmienia się w czasie. Kiedyś bardzo duże znaczenie miał Ryt Ścisłej Obserwy, w okresie ponapoleońskiej wielką estymą cieszył się Ryt Memphis, współcześnie praktycznie wyłącznie Memphis-Misraïm (i Ryt Egipski GOdF). Obecnie największe znaczenie mają: Ryt Szkocki Dawny i Uznany (RSDiU), Ryt Szkocki Rektyfikowany, Ryt York oraz Ryt Francuski. Każda loża przyjmuje określony ryt za obowiązujący podczas jej prac, nie jest to jednak związane z konkretną obediencją. Przykładowo, w łonie Wielkiej Zjednoczonej Loży Polski i Krajów Bałtyckich pracują loże w trzech wymienionych rytach: francuskim, RSDiU oraz Memphis-Misraïm.
Wielka Loża/Wielki Wschód
Tradycyjna nazwa obediencji, w przypadku Wielkiej Loży związanych zwłaszcza z nurtami konserwatywnymi. Wielkie Loże/Wielkie Wschody były tworzone jako związki największych lóż krajowych. Przykładem jest tu Wielka Zjednoczona Loża Polski i Krajów Bałtyckich. Zazwyczaj Wielkimi Wschodami nazywane są obediencje adogmatyczne, związane mniej lub bardziej ściśle z Wielkim Wschodem Francji.
Wolnomularstwo
(inaczej: masoneria) – jest to ruch filozoficzny, bazującym na idei samodoskonalenia jednostki dla dobra i w celu pomocy Ludzkości. Z punktu widzenia formalnoprawnego w Polsce wolnomularstwo funkcjonuje na zasadach stowarzyszenia. Masoneria nie jest ruchem jednorodnym i ściśle zhierarchizowanym (jak np. kościół rzymskokatolicki, uznający prymat jednego papieża), istnieją bowiem różne odłamy wolnomularstwa (tzw. obediencje).
Najbardziej znany podział obejmuje grupę wolnomularstwa konserwatywnego i liberalnego. Wolnomularstwo konserwatywne jest związane z Wielką Lożą Anglii, która w XVIII wieku uznała się za posiadającą wyłączne prawo do udzielania patentów innym lożom. Wolnomularstwo liberalne wywodzi się z Francji i jest związane przede wszystkim z Wielkim Wschodem Francji.
Trójkąt wolnomularski
Jest swoistym zaczątkiem loży. Trójkąty są formą przejściową, podobną w swojej istocie do „spółki w organizacji”. Zadaniem trójkąta jest przekształcenie się w lożę – na co tradycyjnie Trójkąt ma 3 lata.
Wielki Architekt Wszechświata
Wielki Architekt (lub: Budowniczy, Budownik) Wszechświata to ogólno-masoński symbol, podkreślający wolnomularskie przekonanie, że świat nie jest przypadkowym skupiskiem materii, którym rządzi chaos. Pojmowanie znaczenia tego symbolu (siły sprawczej, Absolutu) jest różne w różnych odmianach masonerii.
Wolnomularstwo konserwatywne wymaga od masonów wiary w istnienie Wielkiego Architekta, a wiele lóż identyfikuje go wprost z Bogiem chrześcijańskim.
Wolnomularstwo romańskie jest bliższe podejściu adogmatycznemu. W większości obediencji liberalnych Wielki Architekt uznawany jest za ogólną Zasadę Świata, Porządek lub Siłę Sprawczą – bez jej nazywania lub przypisywania do konkretnej religii. Loże romańskie (takie jak te, które należą do Wielkiej Zjednoczonej Loży Polski i Krajów Bałtyckich) dopuszczają również inicjację ateistów i agnostyków (nie wymagają od kandydatów wiary w istnienie Wielkiego Architekta).
Masoneria błękitna
Powszechna nazwa pierwszych trzech stopni masońskich, wywodzących się z historii i wspólnych dla wszystkich rytów masońskich. Stopnie te to: uczeń, czeladnik i mistrz. Loże masonerii błękitnej określa się też mianem loży świętojańskich (Lóż Św. Jana).
Wschód
Symboliczny kierunek, z którego dociera do Loży i do Ziemi całe światło. Oznacza także ścianę loży położoną w jej wschodniej części (przy czym czasami ma to jedynie wymiar symboliczny), gdzie zapala się światła symbolizujące wschodzące słońce. Jest to nawiązanie do starych antycznych pojęć, według których wszelka wiedza i mądrość (Światło) przychodzi ze wschodu (Lux ex oriente). Wschodem nazywana jest też ta część loży, w której przebywa Czcigodny Mistrz i dostojnicy lożowi (honorowi Czcigodni Mistrzowie, Sekretarz i Mówca).
Sztuka Królewska (Ars Regia)
Określenie trzech dziedzin wymagających wiedzy: Alchemii, Architektury, Wolnomularstwa. Historycznie, jeszcze w antyku, określenie to dotyczyło właściwie jedynie alchemii, jako nauki tajemnej. Później, w średniowieczu, terminem Ars Regia określano także architekturę – połączenie geometrii, matematyki i sztuki inżynieryjnej (często także przepojone mistycyzmem i teologią). W czasach nowożytnych (w XVIII w.) określenie Sztuka Królewska zostało przypisane wolnomularstwu. Uważano, że masoneria dlatego jest „królewską”, ponieważ wykonywał ją Salomon i Hiram oraz dlatego, że wymaga ona oświecenia. W samej masonerii określenie to wykorzystuje się także dla pracy rytualnej, a także sposobu życia zgodnego z zasadami wolnomularstwa.
Masoneria operatywna
Termin ten odnosi się zasadniczo do czasów pierwotnego wolnomularstwa, kiedy jeszcze loże były formą organizacji cechowej kamieniarzy (murarzy). Operatywność oznacza tu prace wykonywane fizycznie (obróbka kamienia, projektowanie i wykonawstwo budynku itp). W dzisiejszych czasach termin ten stosuje się czasem dla nieco żartobliwego określenia prac wykonywanych na potrzeby loży (remont, dekoracja ścian itp.).
Masoneria spekulatywna
inaczej: wolnomularstwo filozoficzne (inne niż operatywne, czyli związane z pracą budowlańców, architektów, kamieniarzy, rzeźbiarzy, etc.). Określenie to odnosi się do obecnego (nowożytnego) charakteru masonerii. Oznacza ono symboliczny charakter pracy – każdy wolnomularz jest kamieniem, który stopniowo, drogą samorozwoju, przekształca się w jednostkę szlachetną i potrzebną społeczeństwu, działającą dla jego dobra.
